2021 жылы Алматыдағы ең көне шіркеу – Қасиетті Қазан соборын қалпына келтіру кезінде жерасты бөлмесі табылды. Онда, діни қызметкерлердің пайымынша, Сталиндік қуғын-сүргін кезінде, барлық діндерге тыйым салынғанда православ христиандар жасырын дұға еткен. Ғимарат қалпына келтірілді, қазір онда Қазақстандағы жалғыз үңгір ғибадатхана жұмыс істейді.
Қасиетті Қазан соборының негізі 1871 жылы қаланған және осы ұзақ мерзімде бірнеше рет қайта салынған. 1887 жылғы күшті жер сілкінісінен кейін ғимараттың зақымдалғаны сонша, оны толығымен қайта салуға тура келді. Осылайша, ағаш шіркеудің орнына бүгінгі күнге дейін сыртқы қалпын сақтаған тас ғибадатхана пайда болды. Содан бері собор бірнеше рет жөнделді, бірақ ешкім ғимараттың іргетасының астында басқа – жерасты шіркеуі жасырылған деп ойлаған жоқ.
Әулие Қазан соборының астында жерасты үй-жайлары бар екені бірнеше жыл бұрын шіркеуді толық қайта құру кезінде белгілі болды. Жерастында бірнеше бөлмелер болды және собор қызметшілерінің айтуынша, дәл осы жерде өткен ғасырдың 30-жылдарында Кеңес үкіметі дінге қарсы, оның ішінде қуғын-сүргін арқылы күрескен кезде шіркеу қызметтері өткен.
Сол жылдары Әулие Қазан соборы жабылды, ал шіркеу ғимараты қосалқы бөлме ретінде қызмет етті: онда фильмдер көрсетілді, би кештері өтті, тіпті көгөністер сақтайтын. 1942 жылы Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде діншілдер үшін соборды қайтадан ашып, шіркеу қызметтерін өткізуге рұқсат берді.
Жерасты бөлмесі – құрбандық үстелінің астында орналасқан иконостас орнатылған ғибадатхананың шығыс бөлігіндегі орын. Шіркеу ережелеріне сәйкес, құрбандық үстеліне тек діни қызметкерлер ғана көтеріле алады, онда да әрқашан емес, белгілі бір шіркеу қызметтері кезінде ғана.
Қасиетті Қазан соборының діни қызметкерлері осы жердің қасиеттілігіне байланысты жерасты бөлмесін ұзақ уақыт бойы таба алмаған деп есептейді: құрбандық үстеліне сирек көтерілетін және бұл жер ұзақ уақыт бойы күрделі қалпына келтіруді қажет етпеді. Тағы бір сұрақ: шіркеу бірнеше рет толығымен қалпына келтірілсе де, неге жерасты бөлмесі шіркеу құжаттарында ешқашан айтылмаған? Бұған әлі жауап жоқ.
Қасиетті Қазан соборының астындағы жерасты бөлмесін мұқият зерттегеннен кейін екінші – үңгір ғибадатханасын салу туралы шешім қабылданды. Ғимарат таспен безендіріліп, қоймалар нығайтылды, электр жарығы тартылып, барлық қажетті шіркеу атрибуттарымен қамтамасыз етілді.
Келушілер жерасты ғибадатханасына ыңғайлы жетуі үшін собор жағында бөлек дәліз салынды. Үңгір ғибадатханасына клаустрофобиясы бар адамдар бармаған дұрыс: сіз тек тар өткелдің бойымен ғана қозғала аласыз, ал аласа төбелер тіпті толық бой жазуға мүмкіндік бермейді.
Дәлізден құрбандық үстеліне апаратын жол шыны витраждардың артында православ артефактілері бар мұражай іспетті: ежелгі иконалар, шамдалдар және шіркеу славян тіліндегі кітаптар. Олар мұнда кейінірек, ғибадатхана жабдықталған кезде әкелінді.
Шыны сөрелердің бірінің артында ежелгі кірпіш бұйымдарын және шіркеуге жерастынан апаратын не тұйыққа тірелген тар шұңқырды көре аласыз. Бұл бағыттың нақты қайда апаратынын шіркеу қызметкерлерінің ешқайсы түсіндіре алмады.
Үңгір ғибадатханасы Сталиндік қуғын-сүргін кезінде зардап шеккен шіркеу қызметшілеріне арналған. Шіркеу ережелеріне сәйкес, олар жаңа шейіттер деп аталады, яғни салыстырмалы түрде жақын уақытта азап шегуді қабылдаған әулиелер.
Қазақстанда тіпті қаза тапқан діни қызметкерлерді еске алу күні бар – 16 тамыз. Олардың көпшілігі Карлаг – Қарағанды еңбекпен түзеу лагерінің тұтқындары болды және өткен ғасырдың 30-жылдарында өмірмен қош айтысты.
Құрбандық үстеліндегі кеңістікке оннан көп емес адам ғана сыяды, ал жерасты ғибадатханасының безендірілуі өте аскет: бірнеше белгішелер, келушілерге арналған орындықтар, шіркеу шамдалдары және үлкен ағаш крест бар.
Ежелгі шіркеу артефактілерінен басқа, үңгір ғибадатханасында Сталин лагерінде қайтыс болған православ әулиелер мен діни қызметкерлердің мүрделерінің бөлшектері бар.
Бір жағында келушілер денсаулық не жақындарын еске алу үшін олардың есімдерін қағазға жазып, дұға етуге тапсырыс бере алатын үстел бар. Қағаздардың қасына әркім қалтасы көтергенше ақша қалдырады.
Барлық фотосуреттер автордікі