2011 жылдан бастап Қазақстан діни бірлестіктерге таңдау қойды: тіркелу немесе мүлдем жұмыс істемеу. Билік өкілдері бірлестіктерді тіркеу радикал идеялардың таралуына жол бермейді деп есептейді. Алайда құқық қорғаушылар мұны заңға бағынатын азаматтарды мемлекеттің шектен тыс бақылауы деп санайды.
Қазақстан Конституциясында: «Әркімнің ар-ождан бостандығына құқығы бар» екеніне кепілдік берілген. Бұл кез келген адам дінді таңдап, оны өз бетінше немесе сенімдестерімен ұстана алады деген сөз.
Алайда іс жүзінде мемлекет «дінді бірлесе ұстану» құқығын шектейді: Қазақстандағы діни бірлестіктер міндетті түрде тіркелуі керек. Бұл міндетті азаматтарға «Діни қызмет туралы» заң жүктейді.
Шын мәнінде, тіркеу туралы ереже 2005 жылы пайда болды, бірақ ол кезде шағын діни топтар бюрократиялық процедурадан босатылатын. Заң осы қалпында 2011 жылға дейін жүзеге асты, одан кейін барлық діни бірлестіктер тіркеуден өтуге міндеттелді. Егер қауымдастық биліктің ресми рұқсатынсыз жұмыс істейтін болса, бұл топтағы адамдар қылмыстық жазаға тартылады – 3,7 мың долларға дейін айыппұл немесе тіпті алты жылға дейін бас бостандығынан айырылады.
Жаңа талаптардың кесірінен 2011 жылға дейін жұмыс істеп келген конфессиялардың жартысынан астамының өкілдері өз бірлестіктерін тіркей алмады – қазір Қазақстанда ресми түрде 40 конфессияның орнына 18 конфессия бар.
Мысалы, ахмадия мұсылман қауымының өкілдері тасада қалды. Олар жаңа заңнама бойынша қайта тіркеуден өте алмады, өйткені құжаттарындағы қателіктерге байланысты оларды тіркеуден бас тартты. Ұйым жетекшісі Нұрым Тайбек олардың құқығын сотта қорғамақ болғанын, бірақ қорғай алмағанын айтты.
«Міндетті тіркеуді талап ету заңсыз, ол біздің қоғамдастық сияқты бейбіт заңға бағынатын діни азшылықтарды кемсітуге, алалауға, қудалауға мүмкіндік береді», - деп түйіндейді Тайбек.
Ақпарат және әлеуметтік даму министрлігі Дін істері комитетінің Діни қызмет саласындағы құқық қолдану тәжірибесі басқармасының басшысы Бейімбет Мәнетовтың айтуынша, діни бірлестіктерді тіркеу заңды түрде жұмыс істейтін бейбіт діндерді қорғауға бағытталған. Рәсім діни топтың кез келген басқа ұйымдар сияқты жұмыс істеуі үшін, яғни өз мүлкі болуы, сотта сөз сөйлеп, диалог жүргізіп, мемлекет алдында өз мүдделерін білдіруі үшін қажет. Оның үстіне тіркелген діни бірлестіктерге салық жеңілдіктері қарастырылған.
Ол миссионерлер мен діни бірлестіктерді тіркеу деструктив және экстремистік діни ағымдарды ұстанушылардың қызметін тоқтату, дінаралық араздықты қоздыру қаупін барынша азайту үшін қажет екенін айтты.
«Көптеген елдерде діннің артына тығылып, оны жеке басының мүддесіне пайдаланатындар бар екені өтірік емес. Елдің менталитеті, орналасқан жері, мәдениеті сияқты факторларды, сондай-ақ еліміздің көпұлтты және көпконфессиялы екенін ескеру қажет. Діни бірлестіктерді міндетті түрде мемлекеттік тіркеудің кемшілігі жоқ», - деп есептейді Мәнетов.
Конституциялық соттың судьясы, мемлекеттік-конфессиялық қатынастар саласындағы сарапшы Роман Подопригора діни сенім бостандығы саласындағы басты мәселе шамадан тыс мемлекеттік реттеу деп есептейді.
«2005 жылға дейін Қазақстанда мұндай міндетті тіркеу болған жоқ, аспан айналып жерге түспеді. Ал бүгінде мұның бәрі қылмыс – есепте тұрмағанның бәрі қылмыскерге айналады. Менің бағалауым бойынша, Қазақстандағы діни құрылымдардың үштен бірі «тіркелмеген» мәртебесінде, - дейді Подопригора (бұдан әрі Қазақстандағы соғыс және бейбітшілік институты және «Құқықтық медиа орталығы» қоғамдық қоры дайындаған «Діни сенім бостандығының жағдайына шолу» есебінен алынған сарапшылардың сөзі пайдаланылған).
«Бізге ұнамайтын немесе біртүрлі болып көрінетін сенімдері бар адамдар бар екенін түсінуіміз керек, бірақ бұл мемлекеттік машинаны қосуға себеп емес», - деді ол.
Адам құқықтары және заңдылықты сақтау жөніндегі қазақстандық халықаралық бюро директоры Евгений Жовтис діни бірлестіктер үшін тіркелу міндетті емес деп санайды.
«Халықаралық стандарттарға сәйкес, адам мен адамдар тобы өмір сүруіне рұқсат сұрамауы керек. Сондықтан, шын мәнінде, лицензиялау болып табылатын кез келген тіркеу халықаралық стандарттарды бұзу, - деп түсіндіреді Жовтис.
Тіркелу міндеттемесі, Жовтис атап көрсеткендей, экстремистік топтардың қызметіне ешқандай әсер етпейді: олар мемлекеттік органдардан лицензия сұрамайды. «Бұл олардың ойына кіріп шықпайды», - дейді құқық қорғаушы.
Қазақстан Діни бірлестіктер қауымдастығының басшысы Александр Клюшев «бекітілмеген діндерді» қылмыстық жауапкершілікке тартуды деструктив идеялармен күресумен ақтауға болмайтынын айтады.
«Халықаралық құқықта ұлттық қауіпсіздіктің дін және сенім бостандығымен соқтығысуы (және діни сенім бостандығынан зардап шегуі мүмкін - ред.) деген түсінік жоқ. Осы құқықты жүзеге асырудағы дін және сенім бостандығы ұлттық қауіпсіздікті нығайтуы керек, ал бұл құқықты пайдаланбау [...] өзіне қауіп төндіреді», - дейді Клюшев.
Ол сондай-ақ құқық пен бостандықты шектеу мемлекеттің әлсіздігін ғана көрсетеді деп есептейді.
Тіркеуді жақтаушылар да, даттаушылар да өз ұстанымдарын халықаралық тәжірибе мен заңнамаға сілтеме жасай отырып қорғайды.
«Барлық өркениетті демократиялық мемлекеттерде тіркеу мүлдем жоқ және ешқашан болған емес», - дейді Евгений Жовтис.
Ахмадия мұсылман қауымының өкілі Нұрым Тайбек «міндетті түрде тіркелу талабы діни сенімнің абсолютті бостандығын жариялайтын барлық әлемдік дәстүрлі діндердің ілімдеріне қайшы келеді» дейді.
«Біріккен Ұлттар Ұйымы, ЕҚЫҰ және АҚШ, Ұлыбритания Біріккен Корольдігі, Еуропалық Одақ және басқа да Еуропа елдеріндегі (барлық болмаса да) билік тармақтары Қазақстандағы Ахмадия мұсылман қауымына қатысты алалау фактісін мәлімдеді және біздің қоғамдастықтың құқықтары мен бостандықтарын қолдау және қорғау туралы көптеген хаттар жолдады», - дейді Нұрым Тайбек.
Дін істері комитетінің өкілі Бейімбет Мәнетов те шетелдік тәжірибеге тоқталып: «Қолданыстағы «Діни қызмет туралы» заң халықаралық тәжірибені ескереді және адам құқықтарының негізгі стандарттарына сәйкес келеді» - дейді.
Кімдікі дұрыс?
Роман Подопригора діни бірлестіктерді міндетті тіркеу институты кең таралғанына қарамастан, әр мемлекетке тән емес екенін анықтады.
«Біз 165 елдегі бұл институттың жағдайын зерттеу нәтижесінде 50-ге жуық мемлекетте барлық немесе белгілі бір діни ұйымдарды міндетті түрде мемлекеттік тіркеу туралы ережелер бар екені анықтадық, ал басқаларында тіркелу немесе тіркелу керек пе деген сұрақты азаматтар немесе діни құрылымдар ерікті түрде шешеді, ал бірқатар елдерде мұндай тіркеу мүлдем жоқ», - делінген Подопригораның мақаласында.
Америка Құрама Штаттарында діни топтарды тіркеу міндетті болуы мүмкін емес: тек заңды тұлғаны статусы талап етілуі мүмкін (бұл мәртебе, мысалы, сотқа талап арыз беру қажет болған жағдайда қажет), бірақ діни рәсімдер үшін қажет емес. Сонымен қатар, мемлекет тіркеуден бас тартқан діни топтарға санкция сала алмайды. Ирландияда діни топтар немесе қауымдастықтар қаласа, ерікті бірлестіктер ретінде әрекет ете алады, бірақ олар заңды тұлға құқығына ие болмайды.
Мемлекеттерге құқықтық көмек көрсету мәселелерімен айналысатын Венеция комиссиясының қорытындыларында діни бірлестіктерді тіркеу міндетті болмауы керек деген ұсыныс бар. Ал егер «құжаттардағы мөр» қалай да қойылуы керек болса, онда топтың көлеміне қойылатын талаптар өте жоғары болмауы керек.
Діни сенім бостандығына қатысты жағдайға шолу жасаған Қазақстандағы соғыс пен бейбітшілікті жариялау институты мен «Құқықтық медиа орталық» қоғамдық қорының сарапшылары діни бірлестіктерді міндетті тіркеуге қатысты ережені алып тастауды ұсынып отыр, өйткені ол азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге сәйкес келмейді.
«Экстремистік бірлестіктердің пайда болу үрдісі мемлекетті алаңдатпай қоймайтыны анық. Алайда зорлық экстремизмнің алдын алу жөніндегі мемлекеттік саясат азаматтың діни сенім бостандығына конституциялық құқығын бұзбауы және мемлекеттің зайырлылық сипатына қайшы келмеуі керек екеніне мамандар сенімді».
Бас фото: Freepik